Lạm dụng giao AI tóm tắt, phân tích sách, tài liệu, con người có thể mất kỹ năng tư duy, cảm nhận tác phẩm, theo Giáo sư Naomi S. Baron.
Trong bối cảnh trí tuệ nhân tạo (AI) phát triển, con người có thể tiết kiệm thời gian, sức lực nhờ “trợ lý ảo”. Sau vài giây nhận lệnh, AI hoàn thành tất cả nhiệm vụ từ đơn giản đến phức tạp. Kể cả với việc đọc, AI có thể “tiêu thụ” một quyển sách dày, biết tóm tắt và phân tích văn bản theo yêu cầu.
Tuy nhiên, sự tiến bộ này làm dấy lên một số lo ngại về mặt trái của AI như khiến độc giả mất hứng thú với con chữ, giảm khả năng cảm thụ văn chương. Bàn về vấn đề, ngày 13/8, trang The Conversation đăng bài viết AI is making reading books feel obsolete – and students have a lot to lose (AI khiến việc đọc sách như lỗi thời – còn học sinh có quá nhiều thứ để mất) của tác giả Naomi S. Baron – giáo sư danh dự của Đại học American University.
Là nhà ngôn ngữ học, bà Naomi S. Baron, 79 tuổi, nghiên cứu sự ảnh hưởng của công nghệ đến hoạt động đọc, viết và tư duy. Mối quan tâm của bà bao gồm tác động của trí tuệ nhân tạo thay đổi cách độc giả tương tác sách, những loại hình viết với mục đích học tập hay giải trí.
Bà nêu quan điểm: “Tôi lo ngại AI đang thúc đẩy sự thay đổi, vốn đã diễn ra, trong cách chúng ta nhìn nhận giá trị của việc đọc như một nỗ lực cần có của con người”.
Theo tác giả, nhiều người quan tâm mọi thứ về sách trừ việc bỏ thời gian ra đọc tác phẩm. Trước thời đại AI, loại hình dịch vụ giúp con người “đùn việc” tóm tắt, phân tích văn bản cho một bên khác đã ra đời.
Thế kỷ 17, Hội Hoàng gia London bắt đầu giản lược các công trình nghiên cứu đăng trên Trao đổi Triết học (Philosophical Transactions) – tạp chí khoa học đầu tiên, lâu đời nhất thế giới. Giữa thế kỷ 20, phần tóm tắt bài luận (abstract) dần phổ biến trong giới viết báo học thuật. Độc giả có thể xem phần này trước khi quyết định đọc toàn bài hay không.
Năm 1958, doanh nhân Mỹ Clifton Keith Hillegass sáng lập CliffsNotes – công ty sản xuất bộ hướng dẫn học tập, gồm các bản ghi chú giảng giải văn học và nhiều môn khác do chính giáo viên và giáo sư biên soạn. Thương hiệu này gắn liền nhiều thế hệ học sinh, sinh viên Mỹ. Ngày nay, khách hàng có thể tìm các tài liệu bổ trợ trên trang web của hãng.
Sự xuất hiện của Internet mở ra thêm nhiều “lối tắt” để đọc. Chẳng hạn, Blinkist là một ứng dụng trả phí, giúp rút gọn nội dung sách phi hư cấu thành bản tóm tắt khoảng 15 phút đọc, dưới dạng âm thanh và văn bản. Khi AI tạo sinh ra đời, chúng nâng “việc đọc hộ” lên tầm cao mới. BooksAI là một trong những ví dụ nổi bật, đưa ra các đoạn tóm tắt, phân tích dựa vào tài liệu có sẵn. BooksAI.chat cho phép người dùng “chat” với tác phẩm.
Giáo sư so sánh công năng giữa bộ công cụ truyền thống như CliffsNotes và nền tảng AI. Theo bà, nếu học sinh phải so sánh hai tiểu thuyết Những cuộc phiêu lưu của Huckleberry Finn của Mark Twain và Bắt trẻ đồng xanh của J.D.Salinger, CliffsNotes chỉ hỗ trợ tóm tắt, không thể thực hiện yêu cầu cao hơn. Còn các mô hình ngôn ngữ lớn hoặc công cụ chuyên dụng như Google NotebookLM có thể đọc lẫn so sánh, cũng như gợi ý các câu hỏi để đặt ra trên lớp. Điểm trừ là người trẻ đánh mất lợi ích của việc đọc tiểu thuyết: không cảm nhận được sự phát triển bản thân nhờ gián tiếp trải qua các khó khăn của nhân vật chính. Dần dà, công cụ có thể làm suy yếu năng lực tự đọc, nghiền ngẫm con chữ.
Hiện tượng này thậm chí xảy ra trong giới học thuật, khi nhiều công cụ AI có khả năng tìm kiếm các bài nghiên cứu liên quan, tóm tắt rồi tổng hợp. Điều này giúp tiết kiệm thời gian, nhưng làm người dùng bỏ qua khả năng tự đánh giá dữ liệu, tự rút ra mối quan hệ giữa các ý tưởng.
AI khiến việc đọc sách như lỗi thời vì ngày nay có nhiều công cụ hỗ trợ độc giả hiểu nội dung mà không cần chiêm nghiệm trọn vẹn tác phẩm. Ảnh: Sora
Tác giả cho rằng để AI đảm nhận công việc thay sẽ dẫn đến quá trình giảm tải nhận thức (cognitive offloading) của con người. Đầu năm, nhóm chuyên gia từ Microsoft Research công bố bài nghiên cứu về tác động của AI lên tư duy phản biện của giới lao động trí óc. Bài viết cho thấy càng dựa vào AI để làm việc, họ càng thấy bản thân ít tư duy.
“Còn quá sớm để biết AI ảnh hưởng thế nào đến khả năng suy nghĩ lâu dài của chúng ta. Hơn nữa, đến nay các nghiên cứu chủ yếu tập trung vào các nhiệm vụ viết, hoặc tiện ích chung của AI, không phải việc đọc. Nhưng nếu chúng ta không trau dồi khả năng đọc, phân tích và hình thành cách diễn giải của riêng mình, những kỹ năng đó có nguy cơ suy yếu”, bà kết luận.
Ngoài ra, bà nhấn mạnh kỹ năng nhận thức (cognitive skills) không phải thứ duy nhất bị ảnh hưởng nếu chúng ta quá phụ thuộc vào việc để AI đọc hộ. “Chúng ta sẽ bỏ lỡ nhiều yếu tố tạo nên sự thú vị khi đọc như bắt gặp đoạn hội thoại xúc động, thưởng thức một lối viết tinh tế hoặc đồng cảm với một nhân vật. Sức hấp dẫn của AI nằm ở sự hiệu quả. Nhưng nó cũng có nguy cơ làm suy giảm lợi ích của hoạt động đọc viết”, bài viết có đoạn.
Trước khi AI phổ biến, tại Mỹ, lượng người đọc sách với mục đích học tập, giải trí đã giảm. Chương trình Đánh giá tiến bộ giáo dục quốc gia (NAEP) công bố số học sinh lớp bốn đọc sách thư giãn hàng ngày giảm từ 53% (năm 1984) xuống 39% (2022). Ở khối lớp tám, chỉ số giảm từ 35% (1984) còn 14% năm 2023. Năm 2024, Quỹ xóa mù chữ Anh (National Literacy Trust) cho biết chỉ có một trong ba trẻ từ tám đến 18 tuổi thích đọc, giảm 9% so với năm trước.
Chân dung giáo sư Naomi S.Baron. Bà là tác giả hai quyển “Who Wrote This?: How AI and the Lure of Efficiency Threaten Human Writing” (2023) và “How We Read Now: Strategic Choices for Print, Screen, and Audio” (2021). Ảnh: The Key Reporter
Tình trạng của sinh viên cũng không sáng sủa hơn. Loạt bài báo gần đây phản ánh đọc sách không còn phổ biến trong các trường đại học ở Mỹ. Nhiều giảng viên giảm lượng tài liệu cần giao, phần lớn do các em từ chối đọc.
Để làm rõ vấn đề, tác giả dẫn trải nghiệm của nhà bình luận văn hóa David Brooks. Ông từng hỏi các sinh viên năm cuối của một đại học danh tiếng rằng quyển sách nào thay đổi họ bốn năm qua. Tất cả im lặng trong sự ngượng ngùng, đến khi một sinh viên thú nhận không còn đọc theo kiểu tự chiêm nghiệm. Thay vào đó, các em chỉ nhắm vào mục tiêu đọc đủ lượng sách được giao để qua môn.
Với người lớn, khảo sát của YouGov cho thấy vào năm 2023, 54% người Mỹ đọc ít nhất một quyển. Cùng năm, Bộ Văn hóa Hàn Quốc cho biết chỉ có 43% người dân hoàn thành ít nhất một cuốn, giảm từ 87% của năm 1994. Năm 2024, The Reading Agency của Anh công bố có 35% người bỏ thói quen đọc, 26% người trong đó nói dừng đọc để dùng mạng xã hội.
Trịnh Lâm (theo The Conversation)