Toàn quyền Australia là người đại diện Quốc vương Anh tại Australia, là trụ cột trong nền chính trị nước này kể từ khi lập quốc.
Khi sáu thuộc địa tự trị của Anh tại châu Đại Dương quyết định liên bang hóa và thống nhất thành Australia năm 1901, bản Hiến pháp mới được ban hành để quy định cách thức quản trị một quốc gia độc lập nhưng vẫn thuộc khối Thịnh vượng Chung.
Australia trở thành quốc gia quân chủ lập hiến, vẫn duy trì mối liên kết hiến định với Anh, nên luật pháp, nghi lễ nhà nước và tổ chức hành pháp đều có dấu ấn lịch sử từ Anh. Australia coi Quốc vương Anh là nguyên thủ quốc gia, nhưng mọi quyền lực đều thông qua Toàn quyền và phải tuân thủ hiến pháp riêng.
Chương đầu của hiến pháp Australia nêu rõ Quốc hội là cơ quan nắm quyền lập pháp, bao gồm ba thành tố là Quốc vương Anh, Thượng viện và Hạ viện Australia. Chương thứ hai xác định nước này sẽ có vị trí Toàn quyền, do Quốc vương Anh bổ nhiệm làm người đại diện dựa trên đề xuất từ Thủ tướng Australia, thực thi mọi quyền lực và vai trò của mình trong hệ thống chính trị quốc gia.
Bà Sam Mostyn (giữa) tuyên thệ nhậm chức Toàn quyền Australia ngày 1/7/2024, trở thành người phụ nữ thứ hai trong lịch sử giữ cương vị này. Ảnh: AAP
Với cách tổ chức này, Toàn quyền trên đóng vai trò như nguyên thủ quốc gia của Australia, nhưng thường hành động dựa trên tư vấn của chính phủ đương nhiệm.
Từ những năm đầu thế kỷ 20, vị trí Toàn quyền thường do các quý tộc Anh đảm nhận với nhiều yếu tố nghi lễ. Ngày nay, chức danh này thường được trao cho những người Australia nổi bật trong lĩnh vực luật pháp, quân sự, chính trị, kinh doanh hoặc học thuật.
Bà Sam Mostyn, Toàn quyền Australia hiện nay, tuyên thệ nhậm chức vào ngày 1/7/2024. Là một nữ doanh nhân và lãnh đạo cộng đồng, bà từng đảm nhận các vị trí điều hành và quản lý trong nhiều lĩnh vực như kinh doanh, thể thao, biến đổi khí hậu, nghệ thuật, chính sách và các lĩnh vực phi lợi nhuận.
Năm 2024, Bà Mostyn được trao Huân chương Australia hạng AC (Companion of the Order of Australia) vì những đóng góp xuất chúng trong việc đảm bảo công bằng xã hội, bình đẳng giới và trong các lĩnh vực thể thao, văn hóa, kinh doanh, hòa giải và phát triển môi trường bền vững. Bà đã từng được trao Huân chương Australia hạng AO (Officer of the Order) vào năm 2021.
Nhờ những đóng góp liên tục của mình với vai trò là người vận động cho bình đằng và hòa nhập giới, phát triển bền vững và các hành động vì biến đổi khí hậu, bà Mostyn được trao Giải thưởng danh dự Ngày Liên Hợp Quốc 2020 và Bằng Tiến sỹ Luật danh dự của Trường Đại học Quốc gia Australia năm 2018.
Toàn quyền Australia Sam Mostyn (trái) tiếp Vua Charles III tại Sydney, nhân chuyến thăm Australia của Quốc vương Anh, tháng 10/2024. Ảnh: AFP
Nhiệm kỳ của Toàn quyền thường kéo dài 5 năm, dù lịch sử nước này từng ghi nhận một số ngoại lệ. Hiến pháp trao cho Toàn quyền Australia quyền phê chuẩn các đạo luật, phát lệnh bầu cử, triệu tập và giải tán Quốc hội, hoặc triệu tập phiên họp chung giữa hai viện Quốc hội. Toàn quyền cũng giữ vai trò Tổng tư lệnh Lực lượng Phòng vệ Australia, dù quyền điều hành thực tế thuộc về chính phủ.
Bên cạnh đó, Toàn quyền còn sở hữu các “quyền dự trữ” không được ghi rõ trong Hiến pháp nhưng dựa trên thông lệ, như quyền bổ nhiệm hoặc cách chức thủ tướng trong những tình huống khẩn cấp. Lần thực thi quyền này nổi bật nhất là năm 1975, khi Toàn quyền John Kerr bãi nhiệm Thủ tướng Gough Whitlam.
Ngoài quyền lực hiến định, Toàn quyền đảm nhận nhiều trách nhiệm nghi lễ như khai mạc Quốc hội khóa mới, chủ trì lễ tuyên thệ của thủ tướng, các bộ trưởng và thẩm phán, tiếp đón nguyên thủ quốc gia và trao huân chương cho công dân có đóng góp xuất sắc.
Cựu Toàn quyền Thomas Denman cùng phu nhân là những người đặt nền móng cho thủ đô Canberra vào năm 1913, sự kiện mang tính biểu tượng trong lịch sử đất nước. Những nghi thức này giúp củng cố vai trò của Toàn quyền ở vị thế người đại diện quốc gia.
Chủ tịch nước Lương Cường bắt tay Toàn quyền Australia Sam Mostyn sau lễ đón tại Phủ Chủ tịch ngày 10/9. Ảnh: Giang Huy
Một phần quan trọng khác trong vai trò của Toàn quyền là kết nối cộng đồng. Họ thường xuyên đi thăm và gặp gỡ các tổ chức, cá nhân có đóng góp cho xã hội, gửi thông điệp hỗ trợ khi đất nước gặp thiên tai, tham gia nhiều sự kiện trong và ngoài nước, đồng thời bảo trợ cho nhiều tổ chức văn hóa, thể thao, và nhân đạo. Toàn quyền cũng gửi lời chúc mừng đến công dân vào những dịp đặc biệt, từ sinh nhật trăm tuổi đến kỷ niệm hôn nhân lâu dài.
Trên thực tế, phần lớn quyền lực của Toàn quyền được thực thi thông qua Hội đồng Hành pháp Liên bang, bao gồm các bộ trưởng chính phủ đóng vai trò cố vấn chính thức. Điều này bảo đảm Toàn quyền không tự ý hành động mà thông thường sẽ ra quyết định phù hợp với tư vấn từ chính phủ đương nhiệm.
Với những trọng trách đó, Toàn quyền Australia được coi như một trụ cột ổn định trong hệ thống chính trị Australia, vừa bảo tồn truyền thống quân chủ, vừa đảm bảo quốc hội là cơ quan quyền lực cao nhất của nước này, theo Bảo tàng Dân chủ Australia.
Thanh Danh (Tổng hợp)